Variety of Mango in Maharashtra | महाराष्ट्रातील आंब्याच्या सर्वाधिक प्रसिद्ध १० जाती, जाणून घ्या महाराष्ट्रातील सर्वोत्तम आंबा कोणता ?

Variety of Mango in Maharashtra | भारतातील अनेक राज्यांमध्ये आंब्याची लागवड केली जाते, मात्र महाराष्ट्रातील आंबा त्याच्या दर्जा, चव आणि निर्यातक्षमतेमुळे विशेष प्रसिद्ध आहे. “आम्रभूमी” या बिरुदाला साजेसे योगदान देणाऱ्या महाराष्ट्रात कोकण, पश्चिम महाराष्ट्र आणि विदर्भातील काही जिल्हे आंब्याच्या उत्पादनात अग्रगण्य आहेत. हापूसपासून कोकण रुचीपर्यंत या राज्यात अनेक जातींचे उत्पादन होते, ज्या देशातच नव्हे तर परदेशांतही मोठ्या प्रमाणावर निर्यात होतात. या लेखात आपण महाराष्ट्रातील सर्वाधिक लोकप्रिय आणि शेतकऱ्यांसाठी फायदेशीर अशा १० प्रमुख आंबा जातींबद्दल सविस्तर माहिती पाहणार आहोत.

१. हापूस (अल्फोन्सो): कोकणाचा सुवर्णमुकुट

Variety of Mango in Maharashtra | हापूस, ज्याला इंग्रजीत अल्फोन्सो असे म्हणतात, हा केवळ महाराष्ट्राचा नाही तर संपूर्ण भारताचा आंब्याचा राजा मानला जातो. रत्नागिरी, देवगड, सिंधुदुर्ग आणि रायगड हे भाग हापूसच्या उत्कृष्ट दर्जासाठी ओळखले जातात. याला GI टॅग मिळालेला असून, याच्या सुवासिक, गोडसर, आणि किंचित आंबट चवेमुळे तो जगभरात प्रसिद्ध आहे. हापूसचा गर अत्यंत रेशारहित, गडद पिवळसर आणि रसाळ असतो. याच्या लागवडीसाठी कोकणातील लालसर माती आणि समुद्रालगतचे हवामान अत्यंत अनुकूल आहे. शेतकऱ्यांसाठी हापूस ही एक हाय-प्रॉफिट जात आहे कारण या आंब्याची निर्यातीतील किंमत इतर जातींपेक्षा बरीच जास्त असते.

हापूसचा आर्थिक महत्त्व

Variety of Mango in Maharashtra | हापूस केवळ चवीनं नव्हे, तर आर्थिकदृष्ट्याही कोकणचा कणा मानला जातो. शेकडो शेतकरी कुटुंबं हापूसच्या उत्पादनावर अवलंबून आहेत. दरवर्षी कोकणात लाखो पेट्या हापूस आंब्यांच्या देशांतर्गत आणि आंतरराष्ट्रीय बाजारात विकल्या जातात. मुंबई, पुणे, बेंगळुरू, दिल्ली यांसारख्या महानगरांत कोकणातील हापूसला मोठी मागणी असते. याशिवाय, अमेरिका, युके, मध्यपूर्व, आणि सिंगापूरमध्येही कोकण हापूसचा निर्यात व्यवसाय तेजीत आहे. यामुळे कोकणातील शेतकऱ्यांना चांगला आर्थिक लाभ मिळतो.

२. पायरी: लवकर पिकणारा रसाळ पर्याय

पायरी ही जात कोकणातील शेतकऱ्यांमध्ये अत्यंत लोकप्रिय आहे कारण ती हंगामाच्या सुरुवातीलाच बाजारात उपलब्ध होते. याचा आंबा रंगाने हिरवट-पिवळसर आणि चविला गोडसर असतो. साल पातळ आणि गर अधिक रसाळ असल्यामुळे पायरी आंबा थेट खाण्यासोबतच रस, चटणी आणि लोणच्यांसाठीही उपयोगी ठरतो. बाजारात हापूसपेक्षा कमी किंमतीत मिळणारा पायरी, मोठ्या लोकवर्गासाठी परवडणारा पर्याय आहे. त्यामुळे त्याला देशांतर्गत बाजारपेठेत कायमची मागणी असते.

पायरी आंब्याची ओळख – “लघुरत्न” कोकणाचा

Variety of Mango in Maharashtra | पायरी आंबा हा हापूसच्या तुलनेत आकाराने थोडा लहान असतो, परंतु त्याचा रसाळपणा आणि गोडसर चव कोणत्याही ग्राहकाच्या जिभेवर अविस्मरणीय ठसा उमटवतो. कोकणात उन्हाळ्याच्या सुरुवातीला, म्हणजे मार्चच्या दुसऱ्या आठवड्यापासूनच जेव्हा बाजारात पहिला आंबा दिसतो, तो पायरीचाच असतो. यामुळे तो “आंब्याचा हंगाम प्रारंभ करणारा सम्राट” मानला जातो.

त्याचा रंग आकर्षक पिवळसर केशरी असतो. साल थोडी पातळ, गंध देखील मोहक आणि विशेषतः त्याचा रस – जो प्रचंड प्रमाणात आणि नैसर्गिक गोडीने भरलेला असतो.

३. केसर: गोडसर टिकाऊपणा आणि औद्योगिक उपयोग

Variety of Mango in Maharashtra | केसर ही जात मूळची गुजरातमधील असली तरी ती महाराष्ट्रात विशेषतः नाशिक, जळगाव आणि धुळे जिल्ह्यांत मोठ्या प्रमाणावर पिकवली जाते. या आंब्याचा रंग केशरीसर-पिवळा असून, त्याची चव गोड आणि गंध मोहक असतो. केसरचे आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणजे त्याचा गर खूप काळ टिकतो आणि लांब अंतराच्या वाहतुकीसाठी योग्य असतो. त्यामुळे केसर आंबा प्रोसेसिंग युनिटसाठी अत्यंत उपयुक्त आहे, आणि जॅम, जेली, आंबा बर्फी, तसेच पेयपदार्थांमध्ये याचा मोठ्या प्रमाणात वापर होतो.

केसरचा उगम व विस्तारलेली लागवड

केसर आंब्याचा उगम गुजरातमधील जुनागढ व अमरेली जिल्ह्यांतील गिर-सोमनाथ परिसरात झाला. 1930 च्या दशकात या आंब्याची लागवड सुरू झाली आणि 1960 पासून त्याला ‘केसर’ हे नाव मिळालं. कालांतराने महाराष्ट्रातही (विशेषतः नाशिक, नगर, सोलापूर, कोल्हापूर) काही बागायतदारांनी याची लागवड सुरू केली.

आज गुजरातच्या तलाला-गिर, वंथली, कोंडहवेली, धारी या परिसरात हजारो एकरवर केसरची लागवड होते. भारतात हापूसनंतर निर्यात होणाऱ्या आंब्यांमध्ये केसरचा क्रमांक दुसरा आहे.

४. रत्ना: संशोधनातून जन्मलेली व्यावसायिक जात

कोकण कृषी विद्यापीठाने विकसित केलेली रत्ना ही संकरित जात हापूस आणि नीलम या जातींच्या गुणांचा संगम आहे. याची फळे आकाराने मध्यम ते मोठी असून, गर गोडसर, रसाळ आणि रेशारहित असतो. याचे पीक उत्पादनक्षमतेच्या दृष्टीने फायदेशीर ठरते. कोकण व पश्चिम महाराष्ट्रातील शेतकऱ्यांनी अलीकडच्या काळात रत्ना लागवडीकडे झुकले आहे, कारण त्यात कीडरोग प्रतिकारक्षमता आणि चांगली बाजारपेठ मिळण्याची शक्यता आहे.

संशोधनातून रत्ना कशी निर्माण झाली?

Variety of Mango in Maharashtra | रत्ना आंबा ही संकरज जात भारतीय बागायती अनुसंधान संस्था (ICAR-IIHR), बंगळुरू येथे 1969 साली तयार करण्यात आली. त्या वेळी उद्देश असा होता की:

• हापूससारखा उत्तम स्वाद आणि आकर्षक रंग असावा,
• पण त्याचबरोबर फळाचा टिकाव अधिक असावा,
• बुरशीजन्य रोगप्रतिकारशक्ती अधिक असावी,
• आणि उत्पादन जास्त यावं.

या हेतूनं हापूस आणि दक्षिण भारतातील नेल्लीशरि आंब्याची संकरज जोड निवडण्यात आली. हापूसची चव आणि नेल्लीशरिची टिकावू व रोगप्रतिरोधक गुणवत्ता यांचं संयोग म्हणजेच रत्ना.

५. मल्लिका: मोठा आकार, प्रीमियम चव

मल्लिका ही दशेरी आणि नीलम यांच्या संकरातून तयार झालेली जात आहे. या आंब्याचा आकार मोठा, फळाचे वजन जास्त, आणि चव अतिशय गोडसर असते. गर अधिक प्रमाणात उपलब्ध असल्यामुळे तो व्यावसायिक दृष्टिकोनातून फायदेशीर आहे. या जातीची साल थोडी जाडसर असून, साठवणूक आणि वाहतुकीला पोषक आहे. मल्लिका सध्या नाशिक आणि कोकणात हाय डेंसिटी प्लांटेशनसाठीही वापरली जाते, कारण त्याचे उत्पादनदर तुलनात्मकदृष्ट्या अधिक आहे.

मल्लिका आंब्याची उत्पत्ती – वैज्ञानिक दृष्टिकोन

मल्लिका ही संकरज जात असून, ती तयार करण्यात आली आहे भारतीय कृषी संशोधन संस्था (IARI), नवी दिल्ली येथे. हिच्या उत्पत्तीमागील मुख्य उद्दिष्ट होतं. दोन्ही मातृ जातींचे (हायब्रीड) गुणधर्म एकत्रित करून एक उत्तम, मधुर, दीर्घ टिकणारी आणि मोठ्या आकाराची जात विकसित करणे. मल्लिका ही दोन नामांकित जातींचा संकर आहे. नीलम × दसहेरी यामध्ये नीलमचा स्वाद, टिकाव आणि अकार्बनीकृत गर, तर दसहेरीचा गोडवा, आंबटसरस चव आणि आकर्षक रंग घेतले गेले.

६. नीलम: परंपरागत गुणवत्ता आणि उशिरा येणारा हंगाम

नीलम ही पारंपरिक जाती कोकणासह औरंगाबाद, परभणी आणि मराठवाड्यातील काही भागांमध्येही पिकवली जाते. ही जात हंगामाच्या शेवटाकडे फळ देणारी असल्यामुळे, हंगाम संपताना देखील बाजारात चांगली किंमत मिळवते. चव गोडसर-आंबट, गर रसाळ आणि साल पातळ असल्यामुळे नीलमचा उपयोग घरगुती आणि औद्योगिक उद्दिष्टांसाठी केला जातो.

नीलम आंब्याची ओळख – पारंपरिक वारसा आणि विश्वास

नीलम आंब्याला कर्नाटक, आंध्रप्रदेश, तामिळनाडू या भागात विशेष मान आहे. ती एक पिढ्यानपिढ्या लागवडीत असलेली जात असून, अनेक बागायतदारांनी ती आपल्या उत्पन्नाचा स्थायिक भाग बनवलेला आहे. याचे प्रमुख वैशिष्ट्य म्हणजे हंगामाच्या शेवटी फळधारणा, म्हणजेच इतर बहुतेक आंब्यांचा हंगाम संपल्यानंतरही नीलम बाजारात उपलब्ध असतो. त्यामुळे मे अखेर ते जुलैच्या पहिल्या आठवड्यापर्यंत नीलम आंबा बाजारात विकला जातो.

७. आम्रपाली: अल्प जागेत अधिक उत्पादन देणारी जात

दशेरी आणि नीलम या जातींच्या संयोगातून जन्मलेली आम्रपाली ही संकरित जात घन लागवडीसाठी सर्वोत्तम पर्याय मानली जाते. छोट्या जागेत अधिक झाडे लावता येतात आणि एकूण उत्पादन अधिक मिळते. या आंब्याचा आकार लहान, रंग पिवळसर आणि चव गोडसर असते. आम्रपाली आंबा प्रक्रिया उद्योगांसाठीही उपयुक्त असून, रस, स्क्वॅश, वाळवलेला आंबा यासाठी वापरला जातो.

८. सिंधू: बिनकोयी आंब्याची क्रांती

सिंधू ही कोकण कृषी विद्यापीठाने विकसित केलेली विशेष बिनकोयी (seedless-like) जात आहे. यामध्ये कोयी अत्यंत लहान किंवा नसतेच, त्यामुळे थेट खाण्यासाठी अत्यंत सोयीची आहे. सिंधूचा आकार लहान, चव गोडसर, आणि गर अतिशय सौम्य व रसाळ असतो. जरी याचे उत्पादन प्रमाण मर्यादित असले तरी, बाजारपेठेतील प्रीमियम मागणीमुळे शेतकऱ्यांसाठी नफा अधिक मिळतो.

आम्रपाली आंब्याची ओळख

आम्रपाली हा एक हायब्रीड आंबा आहे, जो हापूस आणि केसर यांच्या संयोगातून तयार झाला आहे. या जातीला आपल्या अलिकडील उत्पन्न दर, चव, आणि विक्रीसाठी योग्य हंगाम यामुळे मोठ्या प्रमाणावर लोकप्रियता मिळाली आहे. आम्रपालीचा उत्पत्तीचा हंगाम मार्च-एप्रिलच्या दरम्यान सुरू होतो, आणि त्याची फळे मे ते जून पर्यंत बाजारात उपलब्ध असतात.

आम्रपालीच्या झाडाचा आकार छोटा असतो, त्यामुळे अल्प जागेतही चांगले उत्पादन मिळवता येते. याच्या फळांचा आकार मध्यम, रंग गडद पिवळसर आणि चव अत्यंत गोडसर असते. त्यात एक सुस्पष्ट आंबटसर आणि गोड मिश्रण असते, ज्यामुळे ते अधिक प्रिय होते.

९. तोतापुरी (बंगलोरा): प्रक्रिया उद्योगाचा कणा

तोतापुरी, ज्याला बंगलोरा देखील म्हणतात, हा आंबा लोणचं, चटणी आणि पल्प बनवणाऱ्या उद्योगासाठी अतिशय महत्त्वाचा आहे. याचा आकार लांबट, रंग फिकट हिरवट आणि चव गोडसर-आंबटसर असते. हा आंबा टिकाऊ असल्यामुळे मोठ्या प्रमाणावर राज्यातील औरंगाबाद, जळगाव, तसेच कोकणात लागवड केली जाते. कमी उत्पादन खर्च आणि चांगली मागणी यामुळे तोतापुरी हा व्यावसायिक दृष्टिकोनातून अधिक फायदा देणारा पर्याय आहे.

१०. कोकण रुची: लोणच्याचा खास पर्याय

कोकण रुची ही जात विशेषतः लोणच्यांसाठी प्रसिद्ध आहे. याची चव आंबटसर, गर रसाळ आणि साल पातळ असते. या जातीची लागवड प्रामुख्याने कोकणात केली जाते, कारण तेथील हवामान आणि जमिनीत ती उत्कृष्ट प्रकारे वाढते. कोकण रुचीला स्थानिक बाजारपेठेत मोठी मागणी असून, प्रॉसेसिंगसाठी ती अत्यंत उपयुक्त आहे.

निष्कर्ष: महाराष्ट्राचे आंब्याचे सामर्थ्य

महाराष्ट्रातील आंब्याच्या या टॉप १० जाती केवळ त्यांच्या चव, गंध आणि सौंदर्यामुळेच प्रसिद्ध नाहीत, तर त्या शेतकऱ्यांच्या उत्पन्नाचे, व्यापाराचे आणि ग्रामीण विकासाचे प्रमुख साधन ठरल्या आहेत. हापूससारख्या GI टॅग प्राप्त जातीतून निर्यात वाढते, तर सिंधू आणि आम्रपालीसारख्या नवसंशोधित जाती शाश्वत शेतीच्या दृष्टीने महत्त्वपूर्ण ठरतात. येत्या काळात, जर संकरित जाती, जैविक शेती आणि प्रक्रिया उद्योग एकत्रितपणे वाढवले गेले, तर महाराष्ट्र आंबा उत्पादनात राष्ट्रीयच नव्हे तर आंतरराष्ट्रीय पातळीवर वर्चस्व राखेल, यात शंका नाही.