Stroke a Warning Sign for Women | गर्भनिरोधक गोळ्या घेताना स्ट्रोकचा धोका: महिलांनी काय जाणून घ्यावे ?

Stroke a Warning Sign for Women | आजच्या धावपळीच्या जीवनशैलीमध्ये महिलांच्या आरोग्याच्या समस्या दिवसेंदिवस अधिक गुंतागुंतीच्या होत आहेत. विशेषतः मेंदूशी संबंधित आजार, जसे की स्ट्रोक (ब्रेन स्ट्रोक), महिलांमध्ये वाढताना दिसत आहेत. ही एक चिंताजनक बाब आहे कारण स्ट्रोक हा फक्त आजार नाही, तर तो मृत्यू किंवा दीर्घकालीन अपंगत्व निर्माण करणारा गोंधळ निर्माण करणारा स्थिती असतो.

जागतिक आरोग्य संस्थेच्या आणि इंडियन कौन्सिल ऑफ मेडिकल रिसर्च (ICMR) च्या अहवालानुसार, भारतासारख्या विकसनशील देशांमध्ये स्ट्रोकमुळे होणाऱ्या मृत्यूंचे प्रमाण लक्षणीयरीत्या वाढले आहे. २०२३ साली प्रसिद्ध झालेल्या लॅन्सेट जर्नलच्या संशोधनानुसार, २०५० पर्यंत स्ट्रोकमुळे जगभरात सुमारे १ कोटी मृत्यू होऊ शकतात. भारतात स्ट्रोक हे मृत्यूचे तिसरे मोठे कारण असून अपंगत्वाचे सहावे प्रमुख कारण ठरले आहे.

Stroke a Warning Sign for Women | स्ट्रोक म्हणजे नेमकं काय ?

स्ट्रोक म्हणजे मेंदूला पुरवठा होणाऱ्या रक्तप्रवाहात अचानक अडथळा निर्माण होणे. यामुळे मेंदूच्या काही भागांमध्ये ऑक्सिजन आणि पोषकतत्त्वांचा अभाव होतो आणि त्या भागातील पेशी मरतात. त्यामुळे त्या मेंदूच्या भागाशी संबंधित शारीरिक आणि मानसिक क्रिया बंद पडतात. या परिणामस्वरूप रुग्णाच्या बोलण्याच्या क्षमतेत बिघाड, अर्धांगवायू, दृष्टीदोष, स्मरणशक्ती कमी होणे किंवा मृत्यू होऊ शकतो.

महिलांमध्ये स्ट्रोकचा धोका अधिक का असतो ?

पुरुषांपेक्षा महिलांमध्ये स्ट्रोकचा धोका काही ठराविक कारणांमुळे जास्त असल्याचे वैद्यकीय अभ्यासांमध्ये स्पष्ट झाले आहे. यामध्ये प्रमुख कारण म्हणजे महिलांच्या शरीरात आयुष्यभर होणारे हार्मोनल बदल. गर्भधारणा, प्रसूती, रजोनिवृत्ती अशा अनेक टप्प्यांवर हार्मोनल चढ-उतार घडतात. याशिवाय जीवनशैलीतील दोष, वाढता तणाव, आणि विशिष्ट वैद्यकीय अटीही स्ट्रोकसाठी जबाबदार ठरतात.

Stroke a Warning Sign for Women | महिलांमध्ये स्ट्रोक होण्याची कारणे सविस्तरपणे:

१) हार्मोनल असंतुलन आणि गर्भनिरोधक गोळ्यांचा परिणाम

स्त्रियांनी वापरणाऱ्या गर्भनिरोधक गोळ्यांमध्ये असणाऱ्या इस्ट्रोजेनसारख्या हार्मोन्समुळे रक्तदाब वाढण्याची शक्यता असते. काही स्त्रियांमध्ये या गोळ्यांमुळे रक्ताच्या गुठळ्या तयार होतात. या गुठळ्या मेंदूपर्यंत पोहोचल्यास स्ट्रोकचा धोका वाढतो.

२) रजोनिवृत्तीनंतर होणारे शारीरिक बदल

रजोनिवृत्तीमुळे महिलांच्या शरीरातील इस्ट्रोजेन हार्मोनची पातळी कमी होते. याचा परिणाम हृदयाच्या आरोग्यावर तसेच रक्तवाहिन्यांवर होतो. या काळात रक्तदाब वाढण्याची आणि कोलेस्ट्रॉल असंतुलनाची शक्यता वाढते. परिणामी, स्ट्रोकचा धोका जास्त होतो.

३) गर्भधारणेतील वैद्यकीय अडचणी

गर्भधारणेदरम्यान शरीरात मोठे जैविक व हार्मोनल बदल घडतात. काही महिलांना या काळात प्रेग्नंसी इन्ड्युस्ड हायपरटेन्शन (PIH) किंवा गर्भावस्थेतील मधुमेह होतो. या स्थितीत रक्तात गुठळ्या तयार होण्याची शक्यता वाढते आणि त्या मेंदूच्या रक्तप्रवाहात अडथळा निर्माण करू शकतात.

४) हृदयाचे अनियमित ठोके – एट्रियल फायब्रिलेशन

वाढत्या वयानुसार स्त्रियांमध्ये एट्रियल फायब्रिलेशन (AF) ची लक्षणे दिसतात. हृदयाचे अनियमित ठोके रक्तप्रवाहात अडथळा आणतात आणि गुठळ्या निर्माण होतात, ज्या स्ट्रोकसाठी जबाबदार ठरतात.

५) धूम्रपान व मद्यपान

अनेक महिलांमध्ये धूम्रपानाचा सवय असते, जी मेंदूच्या रक्तवाहिन्यांना अरुंद करते आणि गुठळ्यांचा धोका वाढवते. सतत धूम्रपान करणाऱ्या महिलांना स्ट्रोक होण्याचा धोका पुरुषांच्या तुलनेत अधिक असतो. त्याचप्रमाणे मद्यपानामुळेही रक्तदाब वाढतो आणि हृदय कमजोर होते.

६) लठ्ठपणा आणि व्यायामाचा अभाव

जास्त वजन, फिजिकल ऍक्टिव्हिटीचा अभाव, आणि जंक फूडची सवय यामुळे महिलांमध्ये लठ्ठपणा वाढतो. लठ्ठपणामुळे उच्च रक्तदाब, मधुमेह आणि हाय कोलेस्ट्रॉल ही त्रिसूत्री तयार होते, जी स्ट्रोकचा धोका वाढवते.

महिलांमध्ये स्ट्रोक ओळखण्याची लक्षणे

• चेहरा वाकडा होणे
• एका हाताला किंवा पायाला अशक्तपणा
• अस्पष्ट बोलणे किंवा बोलण्यास अडचण
• दृष्टीत बदल
• समजून घेण्याची क्षमता कमी होणे
• अचानक चक्कर येणे किंवा बेशुद्ध होणे

ही लक्षणे आढळल्यास तात्काळ वैद्यकीय मदत घेणे अत्यावश्यक असते. स्ट्रोकच्या सुरुवातीच्या तीन ते चार तासांत उपचार मिळाल्यास रुग्णाचे प्राण वाचण्याची व अपंगत्व टाळण्याची शक्यता जास्त असते.

Stroke a Warning Sign for Women | महिलांनी स्ट्रोक टाळण्यासाठी करावयाचे उपाय

१) संतुलित आहार आणि पोषणयुक्त जीवनशैली

• संपूर्ण धान्य, ताजी फळे व भाज्या, कमी चरबीयुक्त दुग्धजन्य पदार्थ यांचा समावेश असावा.
• मीठ आणि साखरेचे प्रमाण मर्यादित ठेवावे.
• प्रोसेस्ड आणि जंक फूड टाळावे.
• ओमेगा-३ फॅटी अॅसिडयुक्त पदार्थ जसे की अक्रोड, फ्लॅक्ससीड्स, मासे यांचा आहारात समावेश करावा.

२) नियमित व्यायाम

• दररोज किमान ३० मिनिटे चालणे, सायकलिंग, पोहणे, किंवा योग करावा.
• वजन नियंत्रणात ठेवणे आणि हृदयाची कार्यक्षमता वाढवणे यासाठी व्यायाम महत्त्वाचा आहे.

३) वैद्यकीय तपासण्या

• दर ६ महिन्यांनी रक्तदाब, रक्तातील साखर व कोलेस्ट्रॉल पातळी तपासणे.
• हार्मोनल बदल होत असलेल्या महिलांनी (विशेषतः रजोनिवृत्तीनंतरच्या) नियमित हृदय तपासणी करून घ्यावी.

४) धूम्रपान आणि मद्यपान टाळा

• धूम्रपान पूर्णतः बंद करावे आणि मद्यपानाच्या सवयीवर नियंत्रण ठेवावे.
• यामुळे रक्तवाहिन्यांचे आरोग्य सुधारते व स्ट्रोकचा धोका कमी होतो.

५) तणाव व्यवस्थापन

• दीर्घकालीन तणाव रक्तदाब वाढवतो आणि मेंदूच्या कार्यक्षमतेवर परिणाम करतो.
• ध्यान, प्राणायाम, संगीत, समुपदेशन आणि सामाजिक संवादामुळे तणाव कमी करता येतो.

Stroke a Warning Sign for Women | निष्कर्ष

महिलांमध्ये स्ट्रोकची समस्या ही केवळ वैद्यकीय नव्हे, तर सामाजिक आणि आरोग्य व्यवस्थेच्या दृष्टिकोनातूनही गंभीर आहे. स्त्रियांमध्ये होणारे हार्मोनल बदल, विशिष्ट जीवनशैलीतील त्रुटी, गर्भधारणेतील गुंतागुंत, आणि वृद्धापकाळाशी संबंधित हृदयविकार यामुळे स्ट्रोक होण्याचा धोका वाढतो.

मात्र वेळेवर काळजी घेतली, तर हा धोका मोठ्या प्रमाणात टाळता येतो. महिलांनी स्वतःच्या आरोग्याच्या दृष्टीने जागरूक राहणे, वेळोवेळी वैद्यकीय तपासणी करणे, आणि निरोगी जीवनशैली स्वीकारणे हे आजच्या काळात अत्यंत आवश्यक झाले आहे.

महिलांच्या आरोग्याची जबाबदारी समाजाने सामूहिकरीत्या स्वीकारली, तर स्ट्रोकसारख्या घातक आजारांवर नियंत्रण मिळवणे शक्य आहे.