Janjira Fort | रायगड जिल्ह्यातील कोकणच्या समुद्रकिनाऱ्याहून सुमारे पाच किलोमीटर अंतरावर असणारा मुरुड–जंजिरा म्हणजे इतिहासाचा एक मधोमध डुबलेला मोती आहे. हा किल्ला ज्या पाण्याने दरबाजूने वेढलेला आहे, त्याच समजुतीने तो आपल्या विविध आयामांनी वेढून घेतो. त्यात राजकीय, स्थापत्य, सैनिकी आणि ऐतिहासिक संदर्भांचा समावेश आहे. हा केवळ एक “ऐतिहासिक धरोहर” नाही, तर अद्यापही तो अभेद्यतेचा, पराक्रमाचा आणि अनसुग्रही गूढतेचा प्रतीक आहे.
1. नावाचा अर्थ आणि मूळ
“जंजिरा” हा अरबी भाषेतील “jazira” या शब्दापासून उत्पन्न आहे, ज्याचा अर्थ “बेट” असा होतो. आणि “मुरुड” हा कोकणी–मराठी शब्दांच्या मिश्रणातून उदयास आलेली संज्ञा आहे.
१५व्या शतकात राजापुरीतील कोळी मच्छीमारांनी या बेटावर सुरक्षेसाठी लाकडी किल्ला बांधला, आणि पुढे निजामशाही सल्तनत काळात मलिक अंबर यांच्यांच्या देखरेखीखाली तो दगडी दुर्गात रूपांतरित झाला.
2. संरचनात्मक वैभव आणि अदम्य रक्षण
- भौगोलिक स्थान: समुद्राच्या मध्यभागी, समुद्रसपाटीपासून सुमारे ९० फूट उंचीवर, बेटावर बांधलेला एकमेव मजबूत स्थळ
- जड भिंती: दगडी मजल्यांवर बांधलेली भक्कम ४० फूट उंच भिंत, १९ गोलाकार बुर्जांसहित
- राजकीय शस्त्रसंपदा: एकूण ५७२ तोफांसह, त्यात प्रमुख तीन तोफ – कलाल बांगडी, चावरी, लांडाकसम
- भूगोलाचा रक्षणात्मक लाभ: आसपासच्या भीतीदायक लाटा व चट्टाने हल्ल्याचा धोका घटवणारे होते .
3. दरवाजाचा गूढतेचा युक्ती
मुख्य प्रवेशद्वार इतकं शातिरपणे बांधलं आहे की ते अरबी समुद्रातून येणाऱ्यांना दर्शनावर येत नाही. जास्तीत जास्त १२ मीटर जवळ आल्यावर तेचारा होतो. हे दरवाजे भिंतीत मिसळण्याच्या वास्तुशास्त्रीय कुशलतेमुळे अद्यापचं अभियंत्यांसाठी चमत्कार आहे.
4. इतिहासातील पराक्रम
सिद्दी राजवटीचा प्रभाव
महाराष्ट्रात पोर्तुगीज, मुघल, मराठा, आणि ब्रिटिश संसथांनी केलेल्या आक्रमणांना मुरुड–जंजिरा कधीच आत्मसात होऊ दिलं नाही.
- छत्रपती शिवाजी महाराजांनी किल्ला घेण्यासाठी ३–४ मोहिमा ठेवल्या, पण तो अजूनही अजेय राहिला.
- संभाजी महाराजांनी सुरंगांमध्ये युक्ती करून सर करण्याचा प्रयत्न केला, पण सिद्दींनी त्यातही यश टाळून किल्ला राखला .
- इंग्रजांनी, पोर्तुगीजांनी किल्ल्यावर हल्ले केले, पण त्यांना सदैव चांगलं संरक्षण पाहायला मिळालं
Janjira Fort | सिद्दींची शौर्यगाथा
आफ्रिकन सिद्दी राजांनी या किल्ल्यावर १७३६ मध्ये पेशव्यांच्या विरुद्ध सैन्य नाव घेतले. त्यात दमदाट युद्धे झाली; काही वेळा अर्जुन प्रतिक्रिया मिळाली, परंतु किल्ल्याच्या अजेयतेला तोडता आलेला नाही .
5. स्थापत्याचे विशेष वैशिष्ट्ये
- गुप्त मार्ग आणि सुरंग: किल्ल्यातील गुप्त सुरंग समुद्राकडे जाऊन साठा भांडण करताना वापरण्यात येत होते .
- मस्जिद आणि राजवाडे: भारतात सिद्दी नवाबांच्या राजवैभवाचे दर्शन देणारी वास्तुशिल्पे देखील त्यात आहेत.
- मध्यम तळे – गोड पाणी: समुद्रात असताना देखील त्यातील पाण्याचे तलाव गोड असण्याचे रहस्य अजूनही सुटलेलं नाही.
6. पर्यटन मार्गदर्शन
- किल्यापर्यायाची यात्रा: मुरुड गावातून राजपुरीकडे बोट प्रवास करून गेटपर्यंत पोहोचता येते
- प्रवेश वेळा: सकाळी ७ ते संध्याकाळी ६ या वेळेत प्रवास करता येतो
- भौगोलिक अंतर: मुंबई/पुणे–मुरुड अंतर सुमारे १५० किलोमीटर
- पर्यटन हंगाम: ऑक्टोबर ते मार्च/मे या काळात भेट देणे सोयीस्कर असते, पावसाळ्यात बंदसुद्धा असते
7. आसपासचे सहल स्थळे
- पद्मदुर्ग – संभाजी महाराजांनी जंजिरावर दबाव आणण्यासाठी बांधलेले सामुद्रिक दुर्ग
- खोकरि स्मशाने – सिद्दी सत्ताधीशांच्या स्मशानस्थळे, Indo-Saracenic स्थापत्य ‑शैलीतील
- गरमांबी धबधबा, मुरुड बीच – सहलीमध्ये निसर्गाची सुरेख भेट
Janjira Fort | संरचनेशी संवाद
- भिंतीवरच्या तोफांचे अवशेष पाहताना आपण त्या काळातील रणनीतिक कटाक्षाची अनुभूती घेतो.
- कमानी व बुर्जांवर चढून समुद्र व आजूबाजूच्या परिसराचा मंत्रमुग्ध करणारा दृश्यावलोकन अनुभवायला मिळतो.
- गुप्त मार्ग आणि पिण्याच्या पाण्याच्या तळय़ाचे रहस्य सांगणाऱ्या किल्ल्यातील प्रत्येक दगडाला एकच गाथा असते.
Janjira Fort | निष्कर्ष
मुरुड–जंजिरा हे केवळ इतिहासातील किल्ला नाही, तर एक अनुभव, एक प्रेरणा आणि एक वैभवाचे रूप आहे. हे किल्ला अनेक राज्ये, वंश, सत्तांच्या संघर्षांचे चित्र आहे, ज्यात सिद्दींच्या शौर्याने अजेयता जिंदाबाद ठेवलं. मराठी वाचकांसाठी तो “इतिहासात डुबकी मारण्याची सुवर्णसंधी” आहे.
